Thành Đồ Bàn – Di tích Lịch Sử Của Vương Quốc Chăm Pa tại Bình Định
- Đôi nét về di tích thành Đồ Bàn
Thành Đồ Bàn còn gọi là Vijaya, thành cổ Chà Bàn hay thành Hoàng Đế, thành Bình Định. Thành tọa lạc trên một gò đất cao, bằng phẳng thuộc xã Nhơn Hậu (thị xã An Nhơn), cách TP. Quy Nhơn khoảng 27 km theo hướng tây bắc. Đây là di tích lịch sử quan trọng được xếp hạng cấp Quốc gia (năm 1982) của tỉnh Bình Định, một trong những niềm tự hào của những người con xứ võ khi nhắc về quê hương. Trong phong trào Thơ mới, có một nhóm thơ rất nổi tiếng hình thành trên đất Bình Định gồm bốn thành viên Hàn Mặc Tử, Quách Tấn, Yến Lan và Chế Lan Viên. Nhóm thơ này lấy tên “Bàn Thành tứ hữu” nghĩa là bốn người bạn ở thành Đồ Bàn.
- Lịch sử thành cổ Đồ Bàn Bình Định
Sau khi kinh đô cũ Indrapura bị quân đội Lê Hoàn của Đại Cồ Việt tấn công và phá hủy năm 982. Triều đình Chăm Pa lánh nạn vào phương Nam. Lưu Kế Tông, một vị tướng của Lê Hoàn đã ở lại và cai trị khu vực bắc Chăm từ Quảng Bình vào Quảng Nam ngày nay.
Ở phía Nam, người Chăm đã tôn một vị lãnh đạo của mình lên ngôi với tên hiệu là Harivarman II vào năm 988. Ông đã cho xây dựng Vijaya là quốc đô của mình. Sau cái chết của Lưu Kế Tông, người Việt rút lui khỏi vùng đất phía bắc, Harivarman II đã lấy lại và dời đô về kinh đô cũ Indrapura, tuy nhiên tới khoảng năm 999 vị vua kế tiếp là Sri Vijaya Yangkupu đã vĩnh viễn dời đô về Vijaya .Việc dời đô về Vijaya được Tống sử ghi lại khi đoàn sứ thần của Chăm Pa tới nhà Tống (Trung Quốc) vào năm 1005.
Trong 5 năm thế kỷ là kinh đô, Vijaya phải chịu nhiều cuộc tấn công từ Đại Việt, Chân Lạp, Xiêm, Nguyên Mông. Người Khmer đã tấn công vào rất nhiều lần, có những thời gian Vijaya chịu sự cai trị của Chân Lạp từ năm 1145 đến năm 1149 và từ năm 1190 đến năm 1192. Xiêm La dưới thời vương triều Sukhothai cũng góp phần vào trận chiến năm 1313 nhưng sau đó đã rút lui bởi sự can thiệp của nhà Trần (Đại Việt), Nguyên Mông tấn công Vijaya vào năm 1283. Nhưng nhiều nhất vẫn là các cuộc tấn công từ các vương triều Đại Việt, các thống kê cho thấy Vijaya bị tấn công từ Đại Việt vào các năm 1044, 1069, 1074 (nhà Lý), 1252, 1312, 1377 (nhà Trần), 1403 (nhà Hồ), 1446, 1471 (nhà Lê). Trận chiến tại thành Vijaya vào năm 1471 với quân đội nhà Lê
(Đại Việt) cũng chấm dứt sự tồn tại sau 5 thế kỷ là quốc đô của Vijaya, Chăm Pa mất hoàn toàn miền Bắc vào Đại Việt và lui về vùng phía nam đèo Cù Mông.
Cho đến năm 1776, Nguyễn Nhạc – anh cả của Tây Sơn tam kiệt xưng Trung ương Hoàng đế. Ông đã cho xây lại thành và đóng đô ở đây. Vì thế, thành Đồ Bàn còn có tên gọi khác là thành Hoàng Đế. Thành Hoàng Đế là nơi chứng kiến những trận đánh lịch sử giữa nhà Tây Sơn và nhà Nguyễn.
Vào năm 1799, Nguyễn Ánh chiếm được thành và đổi tên là thành Bình Định. Năm 1816, Gia Long đã ra lệnh phá bỏ thành Bình Định và chuyển thủ phủ về Quy Nhơn. Trải qua biết bao thăng trầm, thành Đồ Bàn ngày nay chỉ còn những dấu tích phủ đầy rêu phong, có nơi đã bị phá hủy hoàn toàn.
- Kiến trúc đặc biệt của thành Đồ Bàn xưa
Thành Đồ Bàn ở Bình Định là một công trình cổ có kiến trúc khá đặc biệt. Thành được xây dựng theo hình chữ nhật, gồm 3 vòng thành: Thành Ngoại, Thành Nội và Tử Cấm Thành.
3.1. Thành ngoại
Thành ngoại được xây dựng với chu vi 7.400m. Thành Hoàng Đế được coi là công trình có quy mô lớn nhất trong hệ thống các thành cổ tại Việt Nam cho đến thời điểm hiện tại. Hiện nay, chúng ta chỉ còn nhìn thấy phần còn lại của tường thành Đồ Bàn cao từ 3 – 6m. Trên mặt bờ thành phía Nam còn sót lại hai thanh đá cao 3m được cắm thẳng đứng.
3.2. Thành nội (Hoàng Thành)
Thành nội còn được biết đến với tên gọi là Hoàng Thành. Thành được xây thành hình chữ nhật, với chu vi 1.600m, rộng 370m, dài 430m. Thành nội được xây dựng bằng đá ong và đắp đất. Thành có 3 cửa Nam, Đông, Tây. Cửa chính còn gọi là cửa Tiền sẽ hướng về phía Nam. Trước cửa Tiền là hai tượng voi cái và đực. Hai pho tượng này được xem là một trong những pho tượng tròn có kích thước lớn nhất của người Chămpa còn sót lại cho đến ngày nay.
3.3. Tử Cấm Thành
Tử Cấm Thành bên trong Thành nội cũng được xây dựng theo hình chữ nhật, chu vi 600m, dài 174m, rộng 126m. Cửa chính Tử Cấm Thành quay về hướng Nam nên còn được gọi là Nam Lâu.
Tường thành được xây dựng từ đất và đá ong có độ dày 1,5m. Chiều cao lớn nhất của tường hiện nay là khoảng 3m. Tại đây, bạn có thể bắt gặp ba bức tượng sư tử đá có niên đại từ thế kỷ XII. Ngoài ra, ở đây còn có hai hồ bán nguyệt (thủy hồ) có kích thước dài 17m, rộng 10m và sâu 1,6m; lầu Bát Giác; lăng thờ hai viên quan nhà Nguyễn là Võ Tánh và Ngô Tùng Châu.
- Di tích còn sót lại của thành Đồ Bàn
Hiện nay dấu tích của vương triều Chăm Pa tại Vijaya còn lại là đôi sư tử bằng đá, chạm trổ theo phong cách nghệ thuật Bình Định vào thế kỷ 12-14. Ngoài ra có ngôi Tháp Cánh Tiên, một trong các phong cách nghệ thuật các tháp Chăm.
Tượng sư tử đôi bằng đá còn lại trong di tích Đồ Bàn
Di tích Đồ Bàn hiện nay không còn mấy ngoài tường lũy bằng đá ong, ngoài là hào cạn. Trong thành vẫn còn lối đi lát đá hoa cương, một thửa giếng vuông, tượng voi đá, và bên cửa hậu là gò Thập Tháp.
Đặc biệt có ngôi tháp Cánh Tiên cao gần 20 mét, góc tháp có tượng rắn làm bằng đá trắng, voi đá và nhiều tượng quái vật. Kiến trúc tháp này được coi là tiêu biểu cho phong cách Bình Định có niên đại nửa sau thế kỷ 11 sang đầu thế kỷ 12, thuộc triều vua Harivarman IV (1074-1081) và Harivarman V (1113-1139).
Phía Bắc thành có Chùa Thập Tháp Di Đà (được xây trên nền của mười tháp Chăm cổ); phía Nam thành có chùa Nhạn Tháp, đều là những ngôi chùa cổ. Khu vực Đồ Bàn nói chung còn giữ được nhiều di tích liên quan đến văn hóa Chăm Pa và phong trào Tây Sơn như lăng Võ Tánh, lăng Ngô Tùng Châu, cổng thành cũ.
Trong lăng còn chiếc lầu bát giác cổ kính, trong lầu còn tấm bia đá khắc công tích của Ngô Tùng Châu và Võ Tánh (năm 1800). Bia bằng đá trắng, chịu nhiều gió bụi thời gian đến nay đã mòn cả những chữ Hán khắc trên đó.
Lần theo dấu xưa thành cổ, lặng nghe chuyện cũ tang thương, chuyện triều đại Chiêm Thành vong quốc, nhà Nguyễn đoạt Tây Sơn cũng chỉ còn là quá khứ hiện về trong hoang phế thành cũ. Đó là những cảm xúc mà bạn sẽ được trải nghiệm khi về với cố đô Đồ Bàn…